Ai cũng biết là lai cận huyết sẽ khiến cho nòi giống bị thoái hóa, dễ bị bệnh. Cá bảy màu cũng không phải là trường hợp ngoại lệ.
Khả năng cao là đàn cá bảy màu bạn mua từ ngoài cửa hàng cá là đều từ một hoặc cùng lắm là hai cặp bố mẹ. Vậy nên nếu bạn tiếp tục nuôi chúng sinh sản thêm vài thế hệ nữa thì cá sẽ rất dễ bị lai cận huyết, từ đó khiến chúng dễ bị tật và yếu hơn.
Trong bài viết này mình sẽ nói rõ hơn về tình trạng lai cận huyết ở cá bảy màu và cách phòng tránh.
Lai cận huyết ở cá bảy màu xảy ra khi nào?
Lai cận huyết xảy ra khi mà các cá thể có bộ gen quá tương đồng nhau do có chung bố mẹ hoặc ông bà lai với nhau.
Người nuôi có thể lai cận huyết vật nuôi một cách vô tình hoặc cố ý để chọn lọc ra các kiểu hình mong muốn.
Trong trường hợp của cá bảy màu thì có thể là để chọn kiểu vây hoặc là màu sắc mong muốn. Người nuôi chọn lọc có nhiều kinh nghiệm sẽ có nhiều cách để đảm bảo chất lượng sức khỏe đàn cá con.
Có thể kể đến là lai tạo dòng (line breeding) tức là vẫn là cận huyết nhưng mà chọn các con cá có huyết thống cách xa nhau hơn để chọn lọc như là lai đời con với đời ông bà, hoặc lai giữa hai anh em họ,… Khi đó thì phần trăm dị tật của cá con vẫn sẽ tăng nhưng tăng chậm hơn so với lai cận huyết giữa đời con với nhau. Và còn nhiều cách nữa như là sử dụng số lượng cá lớn để nuôi chọn lọc để giữ cho nguồn gen được đa dạng,…
Trên thực tế thì đa số trường hợp thì cá sẽ bị lai cận huyết do vô tình. Lý do là bởi cá bảy màu là loài sinh sản nhanh. Nếu bạn chỉ có một cặp cá bảy màu trong bể thì chỉ sau vài tháng chúng sẽ tạo được cả đàn cá lớn trong bể với 3, 4 đời cá.
Và đương nhiên cả đàn cá đó trong bể sẽ có nguồn gen gần tương tự nhau do đều đến từ một cặp cá.
Kể cả khi bạn mua số lượng lớn cá từ cửa hàng về thì bạn cũng sẽ khó tránh lai cận huyết vì đàn cá từ một nguồn khả năng cao là cũng đến từ một hoặc hai cặp cá bố mẹ mà thôi.
Tại sao lai cận huyết lại xấu?
Giải thích một cách ngắn gọn thì ở cá hay các loại thú sẽ luôn tồn tại gen gây bệnh nhưng mà chúng là gen lặn (gen lặn kết hợp với gen trội thì sẽ không thể hiện ra).
Đàn con cùng bố mẹ sẽ dễ có gen lặn gây bệnh giống nhau, khi chúng lai với nhau thì gen lặn sẽ kết hợp với nhau và thể hiện ra ngoài.
Từ đó khiến chúng dễ bị một số bệnh cụ thể hơn nhiều. Khi trường hợp này xảy ra thì ta gọi nó là thoái hóa giống (inbreeding depression)
Nếu bạn cứ để nguyên như vậy thì đàn cá con về sau sẽ càng ngày càng yếu dần, dễ bị tật và bệnh hơn. Các ảnh hưởng khác của lai cận huyết có thể kể đến là giảm khả năng sinh sản, giảm sức đề kháng, giảm tốc độ sinh trưởng, giảm kích thước và các giảm chức năng vận động khác.
Đôi khi biểu hiện của lai cận huyết sẽ không thể hiện ra ngoài, tuy vậy tuổi thọ trung bình của cá con vẫn sẽ giảm dần.
Có thể lai cận huyết cá bảy màu trong mấy đời?
Lai cận huyết là không tránh khỏi nếu bạn nuôi ít nhất một cặp cá đực cái trong bể. Thông thường thì trong vài đời đầu tiên cá con vẫn sẽ khỏe mạnh và ít bị tật.
Tùy vào chất lượng và dòng cá bạn nuôi mà khả năng có thể lai cận huyết của chúng sẽ khác nhau.
Thông thường đàn cá con trong vài đời đầu vẫn sẽ khỏe mạnh và ít bị tật. Tuy nhiên, bạn vẫn nên mua và bổ sung thêm cá bảy màu mới sau mỗi 4-5 đời để bổ sung thêm nguồn gen cho đàn cá trong bể.
Cách phòng tránh lai cận huyết ở cá bảy màu
Để phòng tránh việc cá bảy màu lai cận huyết thì bạn có thể thực hiện tách riêng cá đực và cá cái ngay khi chúng đủ tuổi để có thể phân biệt giới tính.
Ngoài ra, bạn cũng có thể mua cá mới để bổ sung thêm nguồn gen mới cho đàn cá trong bể.
1. Tách riêng cá đực cái
Khi cá con đạt khoảng 1.5cm thì chúng sẽ phát triển đủ để bạn có thể phân biệt được giới tính.
Cá cái khi đó sẽ bắt đầu có đốm đen nhỏ ở gần phía vây hậu môn, còn được gọi là đốm sinh sản.
Cá đực sẽ phát triển vây dài hơn, đặc biệt là vây hậu môn của chúng sẽ có dạng thon, dài nhìn giống như là đầu kim.
Việc tách riêng cá đực và cá cái sẽ không chỉ giúp bạn tránh việc cá sinh sản vượt kiểm soát mà còn giúp chúng lớn nhanh hơn.
Cá bảy màu sẽ đủ tuổi sinh sản trước khi chúng có thể phát triển kích thước tối đa. Vậy nên bằng cách tách riêng chúng ra, thay vì tập chung năng lượng vào việc sinh sản thì cá sẽ lấy năng lượng đó để phát triển về kích cỡ.
2. Nuôi bổ sung thêm cá bảy màu
Nếu cá bảy màu ở bể của bạn đã sinh sản được vài đời thì bạn cần phải mua thêm cá để bổ sung thêm nguồn gen cho chúng.
Để an toàn thì bạn có thể mua cá tại các cửa hàng khác. Lý do bởi cá mua cùng một cửa hàng sẽ có khả năng cao là đến từ cùng một trại cá và có cùng nguồn gốc.
Nếu bạn không quá lo ngại về việc giữ màu sắc cho cá và độ thuần chủng của chúng thì bạn có thể mua các dòng bảy màu khác để lai với dòng bảy màu hiện tại.
3. Sử dụng biện pháp sinh sản dòng (line-breeding)
Sinh sản dòng là phương pháp lai cá có quan hệ xa hơn để vẫn có thể giữ được màu sắc cho cá và đồng thời vẫn giữ được màu sắc.
Bạn có thể cho anh em họ, chú cháu,… lai với nhau. Phương pháp này mình sẽ nhắc đến thêm bên dưới.
Bằng cách sử dụng phương pháp này bạn sẽ giúp chọn lọc được màu sắc của cá kĩ hơn đồng thời giúp làm chậm hậu quả của việc lai cận huyết đi đáng kể.
Cách giữ màu sắc ở cá bảy màu
Bạn mua một cặp cá bảy màu nhìn đẹp thực sự, liệu bạn có thể có một đàn cá con giống y hệt như vậy không?
Câu trả lời là còn tùy. Đối với một số dòng cá tốt, đã được nuôi chọn lọc trong thời gian dài bởi trại cá hoặc người nuôi uy tín thì tỉ lệ cá con giống với bố mẹ có thể lên tới hơn 90%.
Tuy nhiên, đa số còn lại thì tỉ lệ cá con giống bố mẹ sẽ khá ít. Các dòng cá đẹp bạn mua ngoài cửa hàng chưa chắc đã thuần chủng.
Hơn hết nữa, không phải đặc tính đẹp nào của cá bảy màu cũng là gen trội và đặc tính đó có thể ảnh hưởng đến khả năng sinh sản của cá đực. Vậy nên để tạo một dòng cá thì người ta phải lai tạo chéo với cá đực mang gen lặn của đặc tính đó.
Ví dụ là với cá bảy màu ribbon, cá đực sẽ có vây ngực kéo dài nhìn giống như dải ruy băng. Để tạo ra dòng cá này một cách tốt nhất thì người ta thường lai cá cái với cá đực mang gen ribbon lặn.
Lý do là bởi bộ vây của cá đực sẽ khiến chúng gặp khó khăn khi giao phối với cá cái hơn, nhiều khi là không thể giao phối được :(.
Một số người nuôi chọn lọc còn phẫu thuật cắt bỏ vây để giúp chúng dễ giao phối hơn.
Hơn hết nữa là mình để ý thấy các dòng cá thuần chủng sẽ đẻ ít cá con hơn. Lý do là bởi để tạo dòng cá thuần chủng thì chúng cũng sẽ dễ bị lai tạo cận huyết trong khoảng thời gian dài, từ đó khiến khả năng sinh sản cũng như là sức khỏe của chúng bị ảnh hưởng.
Mình cũng đã từng mua và nuôi cá bảy màu sinh sản. Cụ thể hơn là mua một cặp cá bảy màu koi đỏ với giá khoảng 30.000 một cặp thì phải.
Khi chúng đẻ thì chỉ tầm khoảng 20% là giữ được màu sắc giống như cá bố mẹ. Số khác thì sẽ có màu sắc nhạt hơn hoặc là đầu không còn màu đỏ nữa.
Vậy nên có thể nói chất lượng nguồn gen của cá bảy màu cũng sẽ phụ thuộc vào giá tiền bạn mua nữa :D.
Bước đầu tiên để đảm bảo màu sắc của cá bảy màu được giữ nguyên là mua một cặp cá chất lượng, thuần chủng.
Để giữ màu sắc cho cá thì bạn có thể sử dụng phương pháp lai dòng (line-breeding)
Cách phổ biến nhất để sử dụng biện pháp lai dòng là tách đàn cá của bạn thành hai đàn và giữ cho nguồn gen của hai dòng này riêng biệt để có thể lai tạo chéo lại với nhau. Biện pháp này có thể giúp bảo toàn được đặc tính của cá và giúp cá khỏe mạnh nhiều năm về sau.
Ví dụ có hai dòng (với P1 là thế hệ đầu, F1 , F2 là các thế hệ sau đó):
| Dòng 1 | Dòng 2 | |
| P1 | Đực, Cái | Đực, Cái |
| F1 | Đực, Cái | Đực, Cái |
| F2 | Đực, Cái | Đực, Cái |
Bạn hãy lai Cái F2 (Dòng 1) với Đực F2 (Dòng 2) và Cái F2 (dòng 2) với Đực F2 (Dòng 2).
Khi lai tạo chéo xong bạn hãy giữ chúng thành 2 dòng riêng biệt như ban đầu để lặp lại phương pháp này sau 3 đời cá.
Lai ngược dòng cho cá bảy màu (Back Crossing)
Bạn cũng có thể lai xa cho cá bảy màu bằng cách cho đời cháu/ con lai tạo lại với đời ông bà/ bố mẹ.
Bạn hãy sử dụng phương pháp này nếu đời con có các đặc tính không giống như bạn mong muốn.
Lai ngược dòng cho cá sẽ giúp cho đàn cá con sau có đặc tính giống với đời ban đầu hơn.
Lai xa (Out Crossing)
Và cuối cùng là biện pháp lai xa. Bạn có thể mua cá bảy màu từ các nguồn khác để nuôi chọn lọc trong dòng cá có sẵn của mình
Cách này giúp bổ sung vào nguồn gen của đàn cá trong bể, giúp chúng tránh được hậu quả của lai cận huyết.
Bạn có thể mua các dòng cá giống với dòng mình đang giữ hoặc là chọn các đặc tính khác để cho thêm vào dòng cá của mình. Ví dụ như là bạn có thể muốn dòng cá của mình có vây đuôi/ vây đuôi to hơn hoặc cải thiện màu sắc của cá.
Bạn chỉ nên bổ sung thêm đặc tính nếu đã có kinh nghiệm hoặc tìm hiểu. Lý do là bởi hai dòng khác nhau thì bạn có thể làm hỏng hết nguồn gen và đời cá con sẽ mất hết đặc tính của cá bố lẫn cá mẹ.
Hơn hết nữa không phải đặc tính nào của cá cũng có thể kết hợp được với nhau. Ví dụ là dòng snake skin thì sẽ không thể kết hợp được với dòng tuxedo được. Cá con của hai dòng này sẽ nhìn rất loạn.
Loại bỏ cá con xấu
Trong quá trình chọn lọc, giữ lại kiểu hình thì bạn sẽ không thể nuôi hết được cá con được.
Bạn sẽ cần phải thường xuyên loại bỏ cá con xấu/ dị tật, thậm chí là phải bỏ hàng ngày nếu bạn không muốn làm vài chục cái bể cá ở nhà.
Nếu có một bể cá lớn ngoài trời ở nhà thì bạn có thể cho các con cá ra đó và để chúng tự sinh tồn (mình thì làm vậy).
Hoặc nếu không có bể riêng để nuôi cá thì bạn có thể loại bỏ chúng bằng cách dùng cá bảy màu làm cá mồi, cho các loại cá lớn hơn ăn.
Hoặc bạn cũng có thể cho cá vào túi nước nhỏ vào bỏ vào ngăn đá tủ lạnh, cho cá vào dung dịch vodka, nước với tỉ lệ 1:4.
Kết lại
Hầu hết dòng cá hiện nay đều là sản phẩm của lai tạo cận huyết/ chọn lọc. Vậy nên lai cận huyết nếu được kiểm soát tốt sẽ không để lại quá nhiều hậu quả xấu.
Tuy nhiên, nếu bạn để cá lai cận huyết trong thời gian quá dài, và trải qua nhiều đời thì tỉ lệ cá bị dị tật sẽ tăng cao lẫn tuổi thọ của chúng bị giảm.
Bạn cần thực hiện biện pháp tách riêng cá đực cái, nuôi thêm cá mới để phòng tránh tình trạng này.
Nếu bạn muốn giữ lại đặc tính của cá thì bạn có thể thực hiện một số biện pháp lai cận huyết như là lai tạo dòng, lai tạo ngược dòng.
